Usury
ربا / نرخ بهره‌ی غیرمجاز
تعریف ربا
ربا یعنی دریافت یا مطالبه‌ی بهره‌ای که طبق قانون بیش از حد مجاز است یا به‌صورت نامشروع بیش از میزانی دریافت شده که قانون اجازه می‌دهد.
از نظر حقوقی
در خیلی از کشورها هنوز بحث Usury / ربا همان بهره‌ی نامشروع مطرح است. اما در ایران ربا به موجب قانون شرع اسلام حرام بوده و سیستم بانکداری در ایران تابع قانون بانکداری بدون ربا می‌باشد.
از این رو:
- در دعاوی بانکی بین‌المللی، «usury» معمولاً به دعوایی گفته می‌شود که بدهکار یا مشتری مدعی است بانک یا مؤسسه‌ی اعتباری نرخ بهره‌ی قراردادی را فراتر از سقف قانونی (یا فراتر از آنچه قرارداد یا قوانین اجازه داده) دریافت کرده است.
- سقف‌ها، استثناءها و آثار حقوقی درباره‌ی usury بسته به هر کشور/قانون متفاوت است (قانون مدنی، قانون مصرف‌کننده، مقررات بانکی یا شرع)؛ بنابراین همیشه باید با متن قانونی محل تطبیق داد.
عناصر اصلی که در دادگاه باید ثابت شود
- وجود رابطه‌ی قرض/اعتبار (قرارداد و ناظر آن).
- تعیین نرخ بهره‌ی واقعی اعمال‌شده (APR) یا نرخ مؤثر.
- ثابت شود نرخ اعمال‌شده از حد قانونی یا قراردادی فراتر است.
- اثبات اینکه خواهان زیان دیده (مثلاً مبلغ اضافه پرداخت‌شده).
- در برخی نظام‌ها، عنصر سوءنیت یا آگاهی بانک از غیرقانونی‌بودن نرخ ممکن است ضروری یا مؤثر باشد.
مدارک و شواهد رایج
- قرارداد و پیوست‌های آن (شرایط نرخ، جدول اقساط).
- صورت‌حساب‌ها و مدارک پرداختی (که نشان دهد چقدر پرداخت شده).
- محاسبات APR یا جدول زمان‌بندی بازپرداخت (Amortization Schedule).
- مکاتبات بانک (اعلانات، پیامک‌ها، ایمیل‌ها).
- شهادت کارشناس حسابداری مالی/بانکی (برای محاسبه بهره‌ی واقعی).
نتایج حقوقی انواع دادخواهی‌ها (Remedies)
- استرداد/اخذ مازاد بهره‌ی پرداخت‌شده.
- باطل یا غیرقابل‌اجرا اعلام کردن بخشی از قرارداد.
- خسارات قراردادی یا قانونی (در بعضی نظام‌ها جریمه یا خسارت مضاعف).
- مطالبه‌ی هزینه‌های دادرسی و حق‌الوکاله.
- در موارد شدید، اقدامات انتظامی علیه مؤسسه (بسته به مقررات محل).
دفاع‌های متداول بانک‌های خارجی
- قرارداد اجازه داده یا مشتری با علم و اختیار پذیرفته (consent).
- نرخ در محدوده‌ی استثناهای قانونی یا مقررات خاص (مثلاً نرخ برای تسهیلات تجاری مجاز است).
- مرور زمان/اصل مرور ادعایی (statute of limitations).
- شرط داوری یا توافق به حل اختلاف خارج از دادگاه.
- محاسبه‌ی متفاوت APR به دلیل هزینه‌های مجاز یا هزینه‌های کارمزدی.
نکته‌ی حقوقی متناظر در ایران
هرچند عنوان «Usury» در ایران مطرح نیست، اما اختلافات مشابهی هست مثل:
- دعوا بر سر محاسبات سود مشارکت.
- اعتراض به وجه التزام‌های سنگین.
- نحوه‌ی اجرای قراردادهای تسهیلاتی.
- اختلاف درباره‌ی کارمزدها و جرایم تأخیر.
که شکایات مربوطه در دادگاه‌ها رسیدگی می‌شود.